Ochrona historycznego pejzażu kulturowego

Idea tworzenia parków kulturowych

Parki kulturowe są szczególną formą ochrony zabytków wskazaną w art. 7 pkt 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z przepisami szczególnymi wskazanej ustawy rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, może na podstawie uchwały utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. W uchwale określa się nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia, które mogą dotyczyć: prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej. Dodatkowo w uchwale można regulować kwestie zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych, zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury, składowania lub magazynowania odpadów, umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego.

Kraków jest pionierem w tworzeniu parków kulturowych w Polsce. Do tej pory powstały trzy: Park Kulturowy Stare Miasto, Park Kulturowy Nowa Huta i Park Kulturowy Kazimierz ze Stradomiem. Obecnie trwają prace nad objęciem tą szczególną formą ochrony dziedzictwa Starego Podgórza z Krzemionkami.

Przepisy o parku zdecydowanie wpływają na polepszenie życia mieszkańców terenów objętych uchwałą (porządkują chaos reklamowy czy też minimalizują uciążliwości związane z prowadzoną działalnością handlową i usługową, jak chociażby emisję do przestrzeni publicznej światła i dźwięku).

Rekomendacja HUL – impuls do sprawniejszej i skuteczniejszej ochrony miast historycznych

HUL to rekomendowane przez UNESCO podejście do zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego w dynamicznych i stale zmieniających się warunkach. Opiera się ono na rozpoznawaniu i identyfikacji wielowymiarowości oraz wzajemnych powiązań pomiędzy wartościami naturalnymi i kulturowymi, materialnymi i niematerialnymi, międzynarodowymi i lokalnymi występującymi w każdym mieście. Zgodnie z podejściem HUL wartości te powinny być traktowane jako punkt wyjścia do zarządzania miastem oraz planowania jego zrównoważonego rozwoju.

Rekomendacja HUL została zatwierdzona w 2011 r. na Zgromadzeniu Generalnym UNESCO w Paryżu. Jest to pierwszy międzynarodowy dokument tej rangi, który sankcjonuje zmianę paradygmatu w ochronie najważniejszej grupy dziedzictwa – miast historycznych. Rekomendacja HUL, formułując nową koncepcję podejścia do ochrony miast historycznych, jest dokumentem istotnym zarówno z punktu widzenia teorii, jak i praktyki, ponieważ nie tylko ustanawia definicję „historycznego krajobrazu miejskiego”, lecz również proponuje konkretne narzędzia do zarządzania historycznymi zasobami miast, w znaczący sposób wpływając na ich ochronę i rozwój.

Podejście HUL zakłada, że analiza miasta historycznego i programy działania w takim mieście powinny być kompleksowe, to znaczy obejmować całą gamę elementów i czynników związanych z historycznym krajobrazem miejskim, rozumianym jako wypadkowa wszystkich tworzących go elementów, materialnych i niematerialnych. Zapisy Rekomendacji HUL określają sposób, w jaki powinno być traktowane dziedzictwo i jego ochrona w kontekście całości zadań i procesów zachodzących w mieście historycznym. Uznając różnorodność kulturową i kreatywność za kluczowe atuty rozwoju ludzkiego, społecznego i gospodarczego, podejście HUL dostarcza narzędzi, które zapewnić mają harmonijną integrację podejmowanych współcześnie działań z dziedzictwem historycznym.

Zgodnie z zapisami Rekomendacji HUL ochrona dziedzictwa powinna być tylko jednym z czynników uwzględnianych w postępowaniu z miastem historycznym, a plany konserwatorskie powinny brać pod uwagę dążenie lokalnej społeczności do rozwoju oraz konieczność adaptacji miasta do współczesnych potrzeb jego użytkowników. W konsekwencji ochrona dziedzictwa staje się nie celem, lecz środkiem, który przyczynia się do zrównoważonego rozwoju miasta oraz umożliwia jego modernizację w harmonii z uwarunkowaniami społecznymi, urbanistycznymi i środowiskowymi. Nowatorstwo podejścia HUL wynika również z zalecenia, aby określanie wartości dziedzictwa oraz podejmowanie decyzji dotyczących form jego ochrony dokonywane było przy udziale i akceptacji lokalnych społeczności.

Zgodnie z podejściem HUL postrzeganie dziedzictwa w mieście historycznym powinno być:

  • holistyczne – obejmować wszystkie elementy, wartości oraz cele, które stanowią o współczesnym mieście;
  • zintegrowane – uwzględniać wzajemne relacje i wpływy poszczególnych elementów tworzących miast;
  • oparte na wartościach – uwzględniać jak najszersze spectrum wartości, materialnych i niematerialnych, tworzących charakterystykę miasta historycznego.

Przejście od poziomu koncepcyjnego do operacyjnego – strategie wyszczególnione w Rekomendacji HUL

Obecne i przyszłe wyzwania związane z ochroną dziedzictwa urbanistycznego wymagają zdefiniowania i wdrożenia nowej generacji strategii chroniących warstwę historyczną oraz zapewniających równowagę wartości kulturowych i naturalnych w środowisku miejskim.
Polityka związana z dziedzictwem miejskim powinna zapewniać mechanizmy gwarantujące balans między jego ochroną a zrównoważonym rozwojem w perspektywie krótko- i długoterminowej. Szczególny nacisk należy położyć na harmonijną, integrację współczesnych interwencji w historyczną tkankę miejską. Obowiązki poszczególnych stron:

  1. Państwa członkowskie powinny włączyć strategie ochrony dziedzictwa miejskiego do krajowych polityk i programów rozwoju zgodnie z podejściem opartym na historycznym krajobrazie miejskim. W tych ramach władze lokalne powinny przygotować plany rozwoju obszarów miejskich uwzględniające ich walory, takie jak krajobraz i inne wartości dziedzictwa kulturowego oraz związane z nimi cechy;
  2. Zainteresowane podmioty publiczne i prywatne powinny współpracować na zasadzie partnerstwa w taki sposób, aby zapewnić skuteczne stosowanie podejścia opartego na historycznym krajobrazie miejskim;
  3. Organizacje międzynarodowe zajmujące się procesami zrównoważonego rozwoju powinny włączyć podejście oparte na historycznym krajobrazie miejskim do swoich strategii, planów i działań;
  4. Krajowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe powinny uczestniczyć w opracowywaniu i rozpowszechnianiu narzędzi oraz najlepszych praktyk wdrażania podejścia opartego na historycznym krajobrazie miejskim.

Wszystkie szczeble władzy – lokalne, regionalne, krajowe – świadome swojej odpowiedzialności – powinny przyczyniać się do zdefiniowania, opracowania, wdrażania i oceny polityki ochrony dziedzictwa miejskiego. Polityki te powinny opierać się na podejściu partycypacyjnym wszystkich zainteresowanych stron i powinny być koordynowane zarówno z poziomu instytucjonalnego, jak i sektorowego.

Podsumowując, zapisy Rekomendacji HUL zalecają:

  • wdrażanie Rekomendacji HUL;
  • przyjęcie odpowiednich ram prawnych i środków instytucjonalnych w celu stosowania zasad i norm określonych w Rekomendacji HUL na obszarach podlegających ich jurysdykcji;
  • zwrócenie uwagi na Rekomendację HUL władz lokalnych, krajowych i regionalnych, a także instytucji, służb, organów i stowarzyszeń zajmujących się ochroną, konserwacją i zarządzaniem historycznymi obszarami miejskimi oraz ich otoczeniem.

Narzędzia

Podejście oparte na historycznym krajobrazie miejskim zakłada zastosowanie szeregu tradycyjnych oraz innowacyjnych narzędzi dostosowanych do lokalnych kontekstów. Narzędzia, które należy wypracować w ramach procesu angażowania różnych interesariuszy w kwestie ochrony dziedzictwa mogą obejmować:

  1. Narzędzia zaangażowania obywatelskiego, które powinny uwzględniać zróżnicowany przekrój zainteresowanych stron i upoważniać je do identyfikowania kluczowych wartości na obszarach miejskich, opracowywania wizji odzwierciedlających ich różnorodność, wyznaczania celów i uzgadniania działań mających na celu ochronę dziedzictwa i promowanie zrównoważonego rozwoju. Narzędzia te, stanowiąc integralną część dynamiki zarządzania miastem, powinny ułatwiać dialog międzykulturowy poprzez uczenie się od społeczności o ich historii, tradycjach, wartościach, potrzebach i aspiracjach oraz poprzez ułatwianie mediacji i negocjacji między grupami o sprzecznych interesach.
  2. Wiedza i narzędzia planowania, które powinny wspomagać ochronę integralności i autentyczności atrybutów dziedzictwa miejskiego. Powinny one również zapewniać uznanie różnorodności kulturowej oraz uwzględniać monitorowanie i zarządzanie zmianami w celu poprawy jakości życia i przestrzeni miejskiej. Narzędzia te powinny obejmować dokumentację oraz mapowanie kulturowych i naturalnych walorów miasta. Oceny wpływu na dziedzictwo kulturowe, społeczne i środowiskowe powinny być wykorzystywane do wspierania i ułatwiania procesów decyzyjnych w ramach zrównoważonego rozwoju.
  3. Systemy regulacyjne, które powinny odzwierciedlać lokalne uwarunkowania i mogą obejmować środki legislacyjne oraz regulacyjne mające na celu ochronę i zarządzanie materialnymi i niematerialnymi atrybutami dziedzictwa miejskiego, w tym jego wartościami społecznymi, środowiskowymi i kulturowymi.
  4. Narzędzia finansowe, które powinny być zorientowane na budowanie potencjału i wspieranie innowacyjnego, generującego dochody rozwoju, zakorzenionego w tradycji. Oprócz środków rządowych oraz środków pochodzących z funduszy międzynarodowych, należy skutecznie wykorzystywać inne narzędzia finansowe mające na celu wspieranie inwestycji prywatnych na szczeblu lokalnym. Narzędzia takie obejmować mogą mikrokredyty, różne modele partnerstwa i inne elastyczne formy finansowania wspierające lokalną przedsiębiorczość.

Budowanie potencjału powinno angażować wszystkie zainteresowane strony: społeczności, decydentów, specjalistów i menedżerów, w celu wspierania podejścia opartego na historycznym krajobrazie miejskim i jego wdrażania. Skuteczne budowanie potencjału zależy od aktywnej współpracy głównych zainteresowanych stron, mającej na celu dostosowanie wdrażania Rekomendacji HUL do uwarunkowań regionalnych oraz określanie i udoskonalanie lokalnych strategii i ram działania.

Państwa członkowskie oraz międzynarodowe organizacje rządowe i pozarządowe powinny ułatwiać zrozumienie społeczne i zaangażowanie we wdrażanie podejścia opartego na historycznym krajobrazie miejskim poprzez rozpowszechnianie najlepszych praktyk i wniosków wyciągniętych z różnych części świata w celu wzmocnienia sieci wymiany wiedzy i budowania potencjału.

Kraków w Organizacji Miast Światowego Dziedzictwa – OWHC

Prezydent Jacek Majchrowski przewodniczył pracom sieci OWHC od 2019 roku, w okresie trudnych zadań i nieoczekiwanych wyzwań, jakimi były pandemia i wojna w Ukrainie. Jako Prezydent OWHC pojął szereg inicjatyw na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego naszego wschodniego sąsiada. Dzięki wsparciu Krakowa do OWHC dołączył Kijów, zyskując pomoc wielu miast historycznych na świecie.

W czasie 16. Kongresu OWHC, który odbył się w Quebecu (Kanada) w dniach 6 – 9 września 2022 r. podsumowana została trzyletnia Prezydencja Krakowa w Organizacji Miast Światowego Dziedzictwa. Działania Krakowa uzyskały wysoką ocenę, a miasto zostało ponownie wybrane do Rady Dyrektorów OWHC na kolejną kadencję 2022-2024!

Założona w 1993 roku w Fezie (Maroko) OWHC to organizacja skupiająca blisko 300 miast świata, których zabytkowe centra, zabytki lub bezcenne obiekty architektury wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.Celem miast zrzeszonych w OWHC jest wspieranie realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa, zachęcanie do współpracy i wymiany informacji oraz ekspertyz dotyczących ochrony i zarządzania miejskim dziedzictwem, przy jednoczesnym rozwijaniu poczucia solidarności wśród miast członkowskich.

Kraków w ICOMOS

ICOMOS (International Council on Monuments and Sites)

Ta międzynarodowa organizacja z siedzibą w Paryżu, została utworzona w 1965 r. w Warszawie i jest jedyną na świecie pozarządową organizacją zrzeszającą ekspertów w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków architektury i pomników historii. W ramach ICOMOS, którego działania nakierowane są na szeroko zakrojoną promocję nowoczesnych teorii, metodologii i naukowych technologii, które przekładają się na udoskonalanie praktyki ochrony architektoniczno-archeologicznego dziedzictwa ludzkości, funkcjonują komitety narodowe w poszczególnych krajach oraz komitety specjalistyczne (np. komitet ds. podwodnego dziedzictwa kulturowego czy komitet ds. zarządzania dziedzictwem archeologicznym). To właśnie ICOMOS jest głównym doradcą UNESCO w sprawie wpisywania kolejnych obiektów na Listę Światowego Dziedzictwa. W Polsce działa Polski Komitet Narodowy Rady Ochrony Zabytków ICOMOS.

Kraków należy do Komitetu Narodowego Rady Ochrony Zabytków ICOMOS od 1995 r., zgodnie z Uchwałą Rady Miasta Krakowa nr XXXII/298/95 z dnia 25 października 1995 r. Przystąpienie Krakowa do Komitetu miało na celu zintensyfikowanie udziału międzynarodowych specjalistów zrzeszonych w ICOMOS w pracach konserwatorskich na terenie Krakowa (m.in. konserwacja witraży w Kościele Mariackim), a także: stałą współpracę ekspertów UNESCO z regionalnymi ośrodkami konserwacji pozostającymi pod opieką Rady Europy, organizację kongresów międzynarodowych oraz konferencji o zasięgu krajowym i lokalnym i udział w nich, wreszcie – zbieranie, analizowanie i rozpowszechnianie informacji dotyczących prawidłowych zasad i technik konserwatorskich.

Wpis na listę UNESCO

Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa w wrześniu 1978 roku, jako jedno z pierwszych 12 obiektów na świecie. Decyzja ta zapadła podczas obrad Komitetu UNESCO w Waszyngtonie. To właśnie wówczas stworzono Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Wśród wpisanych obiektów były tylko dwa zespoły miejskie: średniowieczne centrum Krakowa z Wawelem, Stradomiem i Kazimierzem oraz Quito w Ekwadorze.

Wpisem objęto przede wszystkim krakowskie Stare Miasto w obrębie Plant, Rynek Główny z Wieżą Ratuszową, Sukiennicami oraz Bazyliką Mariacką, budynki najstarszego w Polsce uniwersytetu, kościoły, klasztory, pałace w tym pałac Wielopolskich, piękne mieszczańskie kamienice, a także Wzgórze Wawelskie z Zamkiem Królewskim i katedrą oraz przylegające do niego kwartały miejskie, czyli Stradom. Pod ochroną UNESCO znalazł się też Kazimierz, niegdyś osobne miasto, gdzie do dziś przetrwały m.in. zabytki dzielnicy żydowskiej: synagogi i cmentarze.

Znaczenie wpisu Krakowa na listę UNESCO trudno przecenić. Oprócz prestiżu przyniósł miastu impuls do rozpoczęcia wielkiej rewaloryzacji historycznej tkanki miasta. W 1978 roku krakowskie zabytki, nawet te najcenniejsze znajdowały się w fatalnym stanie. Wpis Krakowa na listę UNESCO zwrócił uwagę na ten problem. Wkrótce potem powstał Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa SKOZK, który początkowo ratował niszczejące zabytki ze składek członkowskich, potem jednak Sejm uchwalił utworzenie Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa- specjalny fundusz, dzięki któremu z budżetu państwa każdego roku przeznaczane są pieniądze na odnowę krakowskich zabytków.

Władze Krakowa od początku lat 90. wspierają odnowę cennych budynków. W Krakowie znajduje się 1200 obiektów wpisanych do rejestru zabytków i około 7000 innych budynków o wartości zabytkowej. Czasami te miejskie dotacje są wykorzystywane jako konieczny wkład własny, by otrzymać finansową pomoc od Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków. Władze Krakowa opracowały też specjalny program dla ratowania niszczejących fasad krakowskich kamienic. Przez wiele lat były one jedną z największych bolączek miasta. Dlatego Kraków zdecydował się dopłacać do remontów elewacji właścicielom kamienic zabytkowych.

Pomnik Historii

Uznanie za pomnik historii to jedna z wielu form i sposobów ochrony zabytków jaką daje nam ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, może uznać za Pomnik Historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury; określa także
w wydanym rozporządzeniu jego granice.

Za pomniki historii uznaje się obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona pomników historii mogą dołączać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.

„Kraków-historyczny zespół miasta” został uznany za Pomnik Historii Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. ze względu na wyjątkowe, uniwersalne wartości historyczne, artystyczne oraz wartości niematerialne, autentyczności historycznego układu urbanistyczno-architektonicznego Krakowa, ukształtowanego w ciągu tysiącletniej historii, stanowiącego jeden z czołowych kompleksów artystyczno-kulturalnych Europy.

3 lutego 2023 r. prezydent Krakowa Jacek Majchrowski odebrał z rąk prezydenta kraju Andrzeja Dudy rozporządzenie ogłaszające „Kraków – zespół architektoniczny i urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta” za Pomnik Historii.

Oprócz wskazania na unikatową architekturę nowohuckiego centrum i unikatową siatkę urbanistyczną całej dzielnicy, zostały uwzględnione także związane z tym obszarem Krakowa wydarzenia, m.in. narodziny ruchu solidarnościowego, działalność opozycyjna w PRL, znaczenie dzieł literackich i filmowych, polityka kulturalna, prace rewaloryzacyjne, wprowadzone formy ochrony, zaangażowanie społeczności lokalnej.

Warto też pamiętać, że dziedzictwo kulturowe Nowej Huty sięga znacznie wcześniejszego okresu. Przykładem może być osiedle Wandy, powstałe w Mogile, nieopodal najcenniejszej pamiątki czasów przedhistorycznych – kopca Wandy z ok. VII–VIII w. n.e. Tuż obok znajduje się dziewiętnastowieczny cmentarz z grobami m.in. cystersów z opactwa w Mogile i mogilskich włościan, a także kwatera wojenna z okresu I wojny światowej.

Uznanie roli Nowej Huty w historii Polski pozwoli rozwijać turystykę kulturową, edukację historyczną, ale też otwiera drogę do starań o wpis tej części miasta na Listę Światowego Dziedzictwa.

Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii
(http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WMP19940500418/O/M19940418.pdf)

 

Logo kontrastowe Parki Kulturowe  w Krakowie